Ι. Ν. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Σωτείρα του Κοττάκη) στην Πλάκα

Του Παναγιώτη Πάσχου 

Στην αρχή της οδού Κυδαθηναίων, στο κέντρο της Πλάκας, βρίσκεται ο βυζαντινός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, που είναι γνωστός ως ναός της Σωτείρας του Κοττάκη, επωνυμία που συνδέεται με τον κτήτορά του.Οικοδομήθηκε στις αρχές του 11ου αιώνα και ανήκε στον τύπο του απλού σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού, με τρούλο που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες. Στην ανατολική πλευρά του διαμορφώνονται τρεις ημικυκλικές ψηλές αψίδες.

Ο αρχικός βυζαντινός πυρήνας του ναού έχει σήμερα αλλοιωθεί και διατηρείται μόνο στην ανατολική πλευρά και στον τρούλο. Οι πρώτες φθορές έγιναν πιθανώς κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης, ενώ μεγάλης έκτασης ατυχείς παρεμβάσεις έγιναν την περίοδο 1847-1855, όταν το μνημείο είχε παραχωρηθεί στη ρωσική παροικία των Αθηνών.

Οι Ρώσοι για την εξυπηρέτηση των λατρευτικών τους αναγκών διεύρυναν το κτίσμα, προσθέτοντας επιμήκεις χώρους στη βόρεια, νότια και δυτική πλευρά. Αργότερα, το 1908, προστέθηκε ευρύς χώρος στα δυτικά και ο ναός πήρε τη μορφή τρίκλιτης βασιλικής. Ο δυτικός χώρος διευρύνθηκε περισσότερο το έτος 1917 και τότε προστέθηκαν και τα δύο κωδωνοστάσια.

Η τοιχοποιία του ναού, όπως αυτή διατηρείται στην ανατολική πλευρά, είναι απλή πλινθοπερίκλειστη. Ο τρούλος είναι «αθηναϊκού» τύπου, οκτάπλευρος με μαρμάρινους κιονίσκους στις γωνίες και μονόλοβα παράθυρα. Στο εσωτερικό του ναού, οι σωζόμενες τοιχογραφίες είναι μεταβυζαντινές, του 18ου και 19ου αιώνα, και το μαρμάρινο τέμπλο είναι έργο του 20ού αιώνα. Στον μικρό κήπο που διαμορφώνεται μπροστά από τον ναό, σώζεται μαρμάρινη βρύση του 17ου αιώνα και διάσπαρτα αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη.

Ι. Ν. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Σωτείρα του Κοττάκη) στην Πλάκα | Ένας θησαυρός στην Αθήνα

Σωτείρα Κοττάκη

Η Σωτείρα Κοττάκη ή Σωτήρα Κοττάκη είναι βυζαντινός ναός στην Πλάκα της Αθήνας. Ο ναός χρονολογείται στο πρώτο μισό του 11ου αιώνα. Είναι αφιερωμένος στη μεταμόρφωση του Σωτήρος και το όνομά της το οφείλει στην οικογένεια Κοττάκη. Ανήκει στον τύπο του σύνθετου σταυροειδή εγγεγραμμένου. Ο αρχικός ναός επεκτάθηκε προς τα δυτικά τον 19ο αιώνα, όπου έχουν κατασκευαστεί δύο πυργόμορφα κωδωνοστάσια. Το νότιο παρεκκλήσι του ναού είναι αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο και το βόρειο στον Άγιο Δημήτριο.

Ιστορία

Ο ναός Σωτείρα Κοττάκη χρονολογείται από τους μεσοβυζαντινούς χρόνους, αλλά δεν σώζονται γραπτές πηγές για την ίδρυσή του. Ο Χαράλαμπος Μπούρας τοποθέτησε την κατασκευή του στο τέλος του 10ού αιώνα, ενώ ο Ανδρέας Ξυγγόπουλος τον 11ο-12ο αιώνα. Η Ελευθερία Βολτυράκη χρονολόγησε τον αρχικό ναό με βάση τα ευρήματα των εργασιών αποκατάστασης στο δεύτερο μισό του 11ου αιώνα. Ο ναός μάλλον ήταν αρχικά αφιερωμένος στην Παναγία Σωτείρα.

Η οικογένεια Κοττάκη, η οποία αναφέρεται στη σημερινή ονομασία του ναού, είτε ανήγειρε το ναό είτε της ανήκε ο ναός. Ο ναός φαίνεται ότι υπέστη ζημιές κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821, όπως και άλλοι ναοί της Αθήνας.

Μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, ο ναός παραχωρήθηκε στη ρωσική παροικία για τις ανάγκες της. Επίσης για σύντομο χρονικό διάστημα χρησιμοποιήθηκε για να καλυφθούν οι ανάγκες της ενορίας της Παναγίας Κανδήλη.

Ο ναός επεκτάθηκε από τη ρωσική κοινότητα προς τα βόρεια, νότια και δυτικά την περίοδο 1834-1855, με την κατεδάφιση του δυτικού τοίχου, δημιουργώντας μια τρίκλιτη καμαρόσκεπη τρουλαία βασιλική. Ο ναός μετά την παραχώρηση της Σωτήρας Λυκόδημου στη ρωσική κοινότητα έγινε πάλι ενοριακός. Στις αρχές του 20ού αιώνα επεκτάθηκε ακόμη περισσότερο προς τα δυτικά και κτίστηκαν στη δυτική πρόσοψη δύο πυργοειδή κωδωνοστάσια. Ο ναός τοιχογραφήθηκε εσωτερικά το 1930 από τον Δημήτριο Πελεκάση.

Περιγραφή

Ο ναός σήμερα είναι μια τρίκλιτη καμαρόσκεπη τρουλαία βασιλική με εγκάρσιο κλίτος. Ο αρχικός ναός ήταν σύνθετος τετρακίονος σταυροειδής εγγεγραμμένος με συνεπτυγμένο ιερό ή απλός τετρακίονος με επιμηκυσμένο ιερό. Ο αρχικός ναός έχει τοιχοδομία αποτελούμενη από κοχυλιάτη λίθο οι οποίοι μεταξύ τους έχουν πλίνθους πάχους 3-4 εκατοστών, αν και παραλείπονται σε πολλούς κάθετους αρμούς. Στα κάτωτερα τμήματα του ναού έχουν φθαρεί και επισκευαστεί.

Στα ανώτερα στρώματα, μετά την αφαίρεση νεότερων κονιαμάτων και επιχρισμάτων, διακρίνονται ίχνη ωχράς βαφής στην εξωτερική επιφάνεια, ενώ τα κεραμικά έχουν βαφτεί κόκκινα, ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε ώχρα και σκουρόχρωμες ταινίες ώστε να δώσουν την εντύπωση του ισόδομης τοιχοποιίας.

Ο τρούλος του ναού είναι οκτάγωνος με ισάριθμα μονόλοβα παράθυρα και είναι αθηναϊκού τύπου. Τα παράθυρα έχουν διπλό πλίνθινο τόξο και γείσο. Στις ακμές βρίσκονται κιονίσκοι και από πάνω τους υδρορροές σε σχήμα αχλαδιού. Στο ανατολικό τμήμα ο ναός έχει τρεις ημικυλινδρικές αψίδες με υψηλές αναλογίες, από τις οποίες η κεντρική είναι η μεγαλύτερη και με ποιο επιμελημένη τοιχοποιία. Διαθέτει τρίλοβο παράθυρο με μαρμάρινα διαχωριστικά τα οποία είναι ημικιονίσκοι με κιονόκρανα σε σχήμα ανάποδης κούλουρης πυραμίδας διακοσμημένα με ρόδακα. Διακοσμητικά στοιχεία των αψίδων είναι η διπλή γραμμή πλίνθων και οδοντωτή ταινία που ακολουθεί την καμπύλη των λοβών των παραθύρων.

Στο ναό έχουν χρησιμοποιηθεί πολλά αρχιτεκτονικά μέλη σε δεύτερη χρήση. Για παράδειγμα έχουν χρησιμοποιηθεί τρία κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού των ρωμαϊκών (ανατολικοί κίονες) και πρωτοβυζαντινών χρόνων (βορειοδυτικός κίονας) και μια αναποδογυρισμένη αττική βάση.

Οι ανατολικοί κίονες είναι οι αρχικοί και είναι μονολιθικοί, με μείωση της διαμέτρου στην κορυφή ύψους περίπου 4 μέτρων. Οι δυτικοί αντικαταστάθηκαν για λόγους σταθερότητας. Στο νότιο παρεκκλήσι βρίσκεται τμήμα υστερορωμαϊκής πλάκας.

Στο βόρειο κογχιάριο του ιερού βήματος αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια εργασιών αποκαταστάσης τμήμα της αρχικής τοιχογράφησης του ναού, το οποίο δείχνει ένα σταυρό. Χρονολογήθηκε στα τέλη του 11ου αιώνα.