Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Φωτορεπορτάζ Παναγιώτης Πάσχος - Μέρος Τρίτο - Μηχανισμός των Αντικυθήρων)

Μεταξύ των πολύτιμων ευρημάτων που ανασύρθηκαν από το αρχαίο ναυάγιο των Αντικυθήρων προς το τέλος της δεκάμηνης ερευνητικής περιόδου το 1901 ήταν και τα χάλκινα θραύσματα αυτού του μοναδικού αντικειμένου, που σήμερα αναγνωρίζεται ως ο αρχαιότερος μηχανικός υπολογιστής. Τα θραύσματα ήταν ενωμένα σε συμπαγή μάζα από διαβρωμένο χαλκό λόγω του θαλάσσιου περιβάλλοντος μέσα στο οποίο βρέθηκε.

Ο Σπυρίδων Στάης εντόπισε τα θραύσματα του Μηχανισμού ανάμεσα σε άλλα αταύτιστα μπρούντζινα κομμάτια που είχαν αφεθεί σε ένα κιβώτιο, προκειμένου να εξεταστούν αργότερα από τους συντηρητές και τους άλλους ειδικούς, με τη σκέψη ότι θα μπορούσαν να ανήκουν σε κάποια από τα χάλκινα αγάλματα που είχαν ήδη τραβήξει την προσοχή και δέχονταν τη φροντίδα τους. Ο ίδιος παρατήρησε, ανάμεσα σε άχρηστα τεμάχια, «τρία τεμάχια χάλκινης πλακὸς κεκαλυμμένα ὑπὸ πυκνοῦ στρώματος ὀξειδίων τοῦ χαλκοῦ καὶ ἂλλων ξένων οὐσιῶν. Ἐπὶ τῶν τεμαχίων τῆς χάλκινης πλακὸς ἐφαίνοντο τροχοὶ ὀδοντωτοί …Ἐπὶ τῆς αυτῆς πλακὸς διέκρινε μακρὰν ἐπιγραφὴν κανονικῶς γεγραμμένην…»(Εφημερίδα ΤΟ ΑΣΤΥ, 21/5/1902).

Ο Mηχανισμός των Αντικυθήρων αποτελεί σήμερα ένα από τα διασημότερα εκθέματα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου και εκτίθεται στη Αίθουσα 39 της Συλλογής Έργων Μεταλλοτεχνίας εντός ειδικής προθήκης με ελεγχόμενο σταθερό μικροκλίμα.

Η έρευνα ανέδειξε επτά μεγάλα θραύσματα (A,B,C,D,E,F,G) και 75 μικρότερα διαστάσεων από 5 χιλιοστά έως 8 εκατοστά, τα οποία δεν είναι βέβαιο ότι ανήκουν όλα στο Μηχανισμό.

Επομένως σώζεται αποσπασματικά. Φέρει οδοντωτούς τροχούς (30-32 γρανάζια), κλίμακες, άξονες, δείκτες, μετρητικούς κύκλους που σχετίζονται με αστρονομικές και ημερολογιακές λειτουργίες, καθώς και επιγραφές χαραγμένες σε πολλές από τις επιφάνειές του. Ήταν τοποθετημένος μέσα σε μια ξύλινη θήκη προστασίας με διαστάσεις που υπολογίζονται σε 0,33Χ0,18Χ0,10μ. Οι οδοντωτοί τροχοί (30) κινούνταν με μία λαβή που βρισκόταν στη μία στενή πλευρά του. Δηλαδή ο Μηχανισμός ήταν χειροκίνητος. Εμπρός και πίσω έκλεινε με μεταλλικές πλάκες, οι οποίες ήταν καλυμμένες με πυκνογραμμένες επιγραφές με οδηγίες χρήσεως του οργάνου και αστρονομικού περιεχομένου πληροφορίες. Όμως και μέσα από τις πλάκες προστασίας, μεγάλο μέρος της επιφάνειάς του ήταν καλυμμένο με επιγραφές αστρονομικού περιεχομένου. Το ύψος των γραμμάτων είναι 0,0012–0,002 μ. και οι επιγραφές, που φαίνεται να έχουν γίνει από το ίδιο χέρι, χρονολογούνται, όπως και ο Μηχανισμός μεταξύ του 150-100 π.Χ.

Είναι ο αρχαιότερος πολυσύνθετος μηχανικός υπολογιστής με τον οποίο προσδιορίζονταν οι θέσεις του Ήλιου, της Σελήνης και των πέντε γνωστών κατά την αρχαιότητα πλανητών. Επίσης, χρησιμοποιείτο για την πρόβλεψη των εκλείψεων του Ήλιου και της Σελήνης και για την τήρηση ενός πολυετούς ημερολογίου με μεγάλη ακρίβεια, καθώς και για τον προσδιορισμό του χρόνου τέλεσης των Πανελλήνιων Αγώνων (στην Ολυμπία, τη Νεμέα, την Ισθμία, τους Δελφούς και τη Δωδώνη).


O μηχανισμός κατασκευάστηκε πιθανότατα στην Ποσειδώνια Σχολή της Pόδου από κάποιον ιδιοφυή μηχανικό. O Kικέρων, που επισκέφτηκε το νησί το 79/78 π.X., αναφέρει την κατασκευή παρόμοιας συσκευής από τον στωικό φιλόσοφο Ποσειδώνιο τον Aπαμέα.

Στο Μηχανισμό συναντάμε την εφαρμογή της θεωρίας του Ίππαρχου, πατέρα της Αστρονομίας, ο οποίος από την πατρίδα του τη Νίκαια της Βιθυνίας επισκέφτηκε τη Ρόδο μεταξύ του 146-128 π.Χ. και ανέπτυξε τη θεωρία του για τη μεταβλητή κίνηση της Σελήνης εξ αιτίας της ελλειπτικής τροχιάς της γύρω από τη γη. Ο Μηχανισμός φαίνεται να προέρχεται από μία μακρά παράδοση αστρονομικών παρατηρήσεων, υπολογισμών και κατασκευής οργάνων, που συνεχίστηκε από τον Αρχιμήδη με τη σχεδίαση των πλανηταρίων του και των μηχανικών σφαιρών του.

Ο Μηχανισμός από την ανέλκυσή του το 1901 μέχρι σήμερα, μελετήθηκε από διάφορους ερευνητές. Ο πρώτος επιστήμονας που συνέδεσε πάνω από το ένα τρίτο της ζωής του με τη μελέτη του Μηχανισμού, υπήρξε ο άγγλος μαθηματικός και φυσικός Derek de Solla Price (1922-1983), καθηγητής της Ιστορίας των Επιστημών στο αμερικανικό Πανεπιστήμιο του Yale. Από τότε έχει μελετηθεί από πολλούς ερευνητές και ερευνητικές ομάδες των ελληνικών και ξένων πανεπιστημίων και ερευνητικών φορέων σε όλο τον κόσμο.

Η καθοριστική επανεξέταση του μηχανισμού πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2005, με μη καταστροφικές τεχνικές της τελευταίας τεχνολογίας, που ήταν σε θέση να εισέλθουν στα εσωτερικά σπλάχνα του μηχανισμού, από μια ελληνοβρετανική ομάδα επιστημόνων (Μ.G. Edmunds, Τ. Freeth του Gardiff University και P. Haycock του Keele University) σε συνεργασία με το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Ε. Μάγκου, Μ. Ζαφειροπούλου), το Πανεπιστήμιο Αθηνών (X. Μουσάς, Γ. Μπιτσάκης), το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (Γ. Σειραδάκης) και την αμερικάνικη εταιρεία Hewlett-Packard.

Παρά την πλούσια βιβλιογραφία για τις πιθανές ερμηνείες λειτουργίας του, ο μηχανισμός εξακολουθεί να κρύβει αρκετά μυστικά και να αποκαλύπτει στους μελετητές του ακόμη και σήμερα νέα στοιχεία για το υψηλό επίπεδο γνώσης της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας, μηχανικής και αστρονομίας.